തടവറക്കാലം, ബ്ലാക്ക് വാറന്റ്: മുസ്ലിം ജയിലനുഭവങ്ങളും ആഖ്യാന പരിമിതികളും

ആമുഖം

സമകാലിക ഇന്ത്യയിൽ, തടവ് (Incarceration) എന്നത് ഒരു ഇന്ത്യൻ മുസ്ലീമിനെ സംബന്ധിച്ചിടത്തോളം ഒരു അടിയന്തര യാഥാർത്ഥ്യമായി (Immediate Reality) മാറിയിരിക്കുന്നു. രാഷ്ട്രീയ പ്രവർത്തകർ, അക്കാദമീഷ്യന്മാർ, സാമൂഹിക മാധ്യമങ്ങളിൽ അഭിപ്രായം പറയുന്നവർ, കുടിയേറ്റ തൊഴിലാളികൾ എന്നിങ്ങനെ സമൂഹത്തിന്റെ നാനാതുറകളിലുള്ള മുസ്ലീങ്ങൾ വ്യാപകമായി തടവിലാക്കപ്പെടുന്ന ഒരു സാമൂഹിക-രാഷ്ട്രീയ സാഹചര്യമാണിത്.

ഈ പശ്ചാത്തലത്തിലാണ്, സമീപ ദശകങ്ങളിലെ ഇന്ത്യയുടെ ജയിൽ ചരിത്രങ്ങളെ രണ്ട് വ്യത്യസ്ത കോണുകളിൽ നിന്ന് നോക്കിക്കാണുന്ന രണ്ട് പ്രധാന കൃതികൾ പ്രസക്തമാകുന്നത്: റാസിക് റഹീമിന്റെ മലയാള പുസ്തകമായ ‘തടവറക്കാലം: ഒരു യു.എ.പി.എ തടവുകാരന്റെ നിയമ പോരാട്ടത്തിന്റെ 17 വർഷങ്ങൾ’, എന്ന പുസ്തകവും സുനിൽ ഗുപ്തയുടെയും സുനേത്ര ചൗധരിയുടെയും ‘ബ്ലാക്ക് വാറണ്ട്: ഇൻസൈഡ് ദി തിഹാർ ജയിൽ’ എന്ന പുസ്തകവും പുസ്തകത്തെ ആസ്പദമാക്കിയുള്ള ‘ബ്ലാക്ക് വാറണ്ട്’ എന്ന നെറ്റ്ഫ്ലിക്സ് പരമ്പരയും.

ഈ രണ്ട് കൃതികളും ഇന്ത്യൻ ശിക്ഷാ വ്യവസ്ഥയുടെ സങ്കീർണ്ണതകളെ വ്യത്യസ്തവും എന്നാൽ പരസ്പരം പൂരകവുമായ കാഴ്ചപ്പാടുകളിലൂടെയാണ് പര്യവേക്ഷണം ചെയ്യുന്നത്.

ഡൽഹിയിലെ തിഹാർ ജയിലിൽ ഉദ്യോഗസ്ഥനായിരുന്ന സുനിൽ ഗുപ്തയുടെ മുപ്പത്തിയഞ്ച് വർഷത്തെ അനുഭവങ്ങളെ അടിസ്ഥാനമാക്കിയുള്ളതാണ് ‘ബ്ലാക്ക് വാറണ്ട്’. ഇതിൽ നിന്നും തികച്ചും വ്യത്യസ്തമായി, വിപരീതമായി, അതേ സംവിധാനത്തിനുള്ളിൽ ഒരു പ്രതിയും തടവുകാരനുമെന്ന നിലയിൽ റാസിക് റഹീം പതിനേഴു വർഷം നടത്തിയ നിയമ പോരാട്ടമാണ് ‘തടവറക്കാലം’ വിവരിക്കുന്നത്. വ്യത്യസ്ത ധ്രുവങ്ങളിൽ നിൽക്കുന്ന ഈ ആഖ്യാനങ്ങൾ പരസ്പരം നിഷേധിക്കുന്നതിനു പകരം, വിചിത്രമായ രീതിയിൽ പരസ്പരം പൂരിപ്പിക്കുന്ന ഒരു സംവാദമാണ് (complementary dialogue) മുന്നോട്ട് വെക്കുന്നത്. അതുകൊണ്ടു തന്നെ, ‘ബ്ലാക്ക് വാറണ്ട്’ മുന്നോട്ട് വെക്കുന്ന ചിത്രീകരണങ്ങളെയും അതുയർത്തുന്ന ചോദ്യങ്ങളെയും ഒരു മുസ്ലീം കാഴ്ചപ്പാടിൽ നിന്ന് മനസ്സിലാക്കാൻ റാസിക് റഹീമിന്റെ ‘തടവറക്കാലം’ എന്ന പുസ്തകം എങ്ങനെ സഹായിക്കുന്നു എന്ന് പരിശോധിക്കുകയാണ് ഈ ലേഖനം.

ഒരു സിനിമാറ്റിക് ആവിഷ്കാരത്തെ മറ്റു മാധ്യമങ്ങളിൽ നിന്ന് വേർതിരിക്കുന്ന ഒരു അടിസ്ഥാന ഘടകം, ‘യാഥാർത്ഥ്യവും’ ‘ഭാവനയും’ തമ്മിലുള്ള അതിന്റെ സവിശേഷമായ കൊടുക്കൽ വാങ്ങലുകളാണ്. യാഥാർത്ഥ്യത്തെ ചിത്രീകരിക്കുമ്പോൾ പോലും, സാങ്കൽപ്പിക ഘടകങ്ങൾ അതിൽ ഉൾച്ചേർന്നിരിക്കും. ചിലപ്പോൾ രണ്ട് യഥാർത്ഥ സംഭവങ്ങളെ ബന്ധിപ്പിക്കുന്ന ഒരു കണ്ണിയായി പോലും ഭാവന പ്രവർത്തിക്കുന്നു. മറുവശത്ത്, സാങ്കൽപ്പിക ആവിഷ്കാരങ്ങളിൽ പോലും, ആഖ്യാനത്തെ രൂപപ്പെടുത്തുന്ന ഇടങ്ങളിലൂടെ (spatialities) യാഥാർത്ഥ്യം വെളിപ്പെടുന്നു.

‘ബ്ലാക്ക് വാറണ്ട്’ പരമ്പരയുടെ തുടക്കത്തിൽ തിഹാർ ജയിലിലേക്ക് വരുന്ന പുതിയ തടവുകാരിൽ ഭൂരിഭാഗവും മുസ്ലീം, സിഖ് സമുദായങ്ങളിൽ നിന്നുള്ളവരാണെന്ന ദൃശ്യം, ‘ദേശവിരുദ്ധരും’ ‘തീവ്രവാദികളും’ നിറഞ്ഞ ഇടങ്ങളാണ് ഡൽഹിയിലെ ജയിലുകൾ എന്ന പൊതുബോധ നിർമ്മിതിയെ പ്രതിഫലിപ്പിക്കുന്നു. എന്നാൽ, പരമ്പര അതിന്റെ ‘യാഥാർത്ഥ്യ’ ഘടകങ്ങളിലേക്ക് കടക്കുമ്പോൾ, ഈ ദൃശ്യ സാന്നിധ്യം നേർ വിപരീതമായി ‘ മുസ്ലീങ്ങളുടെ അഭാവമായി’ മാറുന്നത് ഒരു പ്രധാന വൈരുദ്ധ്യമാണ്.

പുസ്തകത്തിൽ 25 ശതമാനത്തിലധികം വരുന്ന, ആഖ്യാനത്തിൽ ശക്തമായ സാന്നിധ്യമുള്ള ഒരു സമൂഹം, എന്തുകൊണ്ടാണ് ജനകീയ മാധ്യമ രൂപമായ ഒരു വെബ് സീരീസിലേക്ക് മാറുമ്പോൾ അദൃശ്യരാക്കപ്പെടുന്നത്? ഈ അദൃശ്യവൽക്കരണം ഇന്ത്യൻ ജയിലുകളിലെ മുസ്ലീം ജീവിതങ്ങളുടെ ആഖ്യാന ചരിത്രത്തിൽ എങ്ങനെയാണ് രേഖപ്പെടുത്തപ്പെടുക? ഈ ചോദ്യങ്ങളിൽ നിന്നാണ് ഈ ലേഖനം ആരംഭിക്കുന്നത്. റാസിക് റഹീമിന്റെ ‘തടവറക്കാലം’ ഈ ചോദ്യങ്ങൾക്ക് ഒരു പരിധിവരെ ഉത്തരം നൽകുമ്പോഴും, ഇന്ത്യൻ മുഖ്യധാരാ ആഖ്യാനങ്ങളിൽ നിന്ന് മുസ്ലീങ്ങൾ ഒഴിവാക്കപ്പെടുന്നതിന്റെ രാഷ്ട്രീയ ചട്ടക്കൂട് കണ്ടെത്താനാണ് ഈ ലേഖനം ശ്രമിക്കുന്നത്.

പരമ്പരയിലെ മുസ്ലീം പ്രാതിനിധ്യത്തിന്റെ അഭാവം എന്ന ചോദ്യത്തിനുള്ള ഒരു ഉത്തരം, റാസിക് റഹീമിന്റെ പുസ്തകത്തിലെ അബ്ദു റഹീം സാഹിബിന്റെ കഥയിലൂടെയാണ് വെളിപ്പെടുന്നത്. ജയിലിൽ ഒരു വലിയ പള്ളി പണിത ശേഷം, ലഭ്യമായ രണ്ട് സ്ഥലങ്ങളിൽ ചെറിയത് മസ്ജിദിനും വലുത് അമ്പലത്തിനുമായി നിശ്ചയിച്ചപ്പോൾ, തങ്ങളുടെ ലക്ഷ്യം മസ്ജിദിന്റെ വലുപ്പം കൂട്ടുന്നതിനേക്കാൾ മുസ്ലീം തടവുകാരുടെ എണ്ണം കുറയ്ക്കുക എന്നതാണെന്ന് അദ്ദേഹം പ്രകടിപ്പിച്ചു. പിൽക്കാലത്ത് ഭീകര വിരുദ്ധ നിയമങ്ങൾ വഴി മുസ്ലീങ്ങൾ കൂട്ടത്തോടെ തടവിലാക്കപ്പെടുമെന്ന് മുൻകൂട്ടി കാണാൻ കഴിയാതെ പോയ ഒരു കാലത്തിന്റെ  പ്രതിഫലനമായാണ് റാസിക് ഈ നിമിഷത്തെ ഓർത്തെടുക്കുന്നത്.

ഈ ആശങ്കയെ സാധൂകരിക്കുന്നതാണ് ജയിലുകളിലെ മുസ്ലീം സമുദായത്തിന്റെ അമിത പ്രാതിനിധ്യത്തെക്കുറിച്ചുള്ള ഔദ്യോഗിക കണക്കുകൾ. സച്ചാർ കമ്മിറ്റി റിപ്പോർട്ടിൽ പോലും പരാമർശിക്കപ്പെട്ട ഈ വസ്തുത പ്രകാരം, ഇന്ത്യയിലെ മൊത്തം മുസ്ലീം ജയിൽ ജനസംഖ്യയുടെ മൂന്നിലൊന്നും ഗുജറാത്തിൽ മാത്രമാണ്. ബീഹാർ, ഉത്തർപ്രദേശ്, ഡൽഹി തുടങ്ങിയ സംസ്ഥാനങ്ങളിൽ 80% മുസ്ലീം തടവുകാരും വിചാരണ നേരിടുന്നവരാണ് എന്നത് ഇതിനോട് ചേർത്തുവായിക്കണം. തങ്ങൾക്കെതിരായ കുറ്റങ്ങൾ അറിയാനുള്ള അടിസ്ഥാനപരമായ പൗരാവകാശം പോലും നിഷേധിക്കപ്പെട്ട ഒരു വലിയ വിഭാഗം അവിടെയുണ്ടെന്ന് ഇത് സൂചിപ്പിക്കുന്നു. ഈ യാഥാർത്ഥ്യം നിലനിൽക്കുമ്പോഴും, ‘ബ്ലാക്ക് വാറണ്ട്’ എന്ന പുസ്തകത്തിൽ തിഹാറിലെ തടവുകാരിൽ കുറഞ്ഞത് 25% മുസ്ലീങ്ങളാണെന്ന് രചയിതാക്കൾ തന്നെ പറയുമ്പോഴും, വെബ് സീരീസിലെ അവരുടെ പ്രാതിനിധ്യക്കുറവ് വളരെ പ്രകടമാണ്.

മുസ്ലീം ജയിൽ അനുഭവങ്ങളെ മുഖ്യധാരാ ആഖ്യാനങ്ങളിൽ നിന്ന് അദൃശ്യമാക്കുന്ന ഈ പ്രവണത എന്തിനെയാണ് സൂചിപ്പിക്കുന്നത്? എവിടെയാണ് ഈ അനുഭവങ്ങൾ ഇന്ത്യൻ പൊതുബോധത്തിൽ നിന്ന് വിത്യസ്തമാകുന്നത്?

പ്രബലമായ ആഖ്യാനങ്ങൾക്കപ്പുറം ജയിലിന്റെ ഇടത്തെ പുനർവിചിന്തനം ചെയ്യാനും, തടവിനുള്ളിൽ മുസ്ലീങ്ങൾ തങ്ങളുടെ അവസ്ഥയെ എങ്ങനെയാണ് കൈകാര്യം ചെയ്യുന്നതെന്ന് പരിശോധിക്കാനും ഈ രണ്ട് കൃതികളും നമ്മെ പ്രേരിപ്പിക്കുന്നു. പോലീസ് ഉദ്യോഗസ്ഥൻ, പ്രതിയായ തടവുകാരൻ എന്നിങ്ങനെ രണ്ട് വ്യത്യസ്ത കോണുകളിൽ നിന്ന് ഈ യാഥാർത്ഥ്യത്തെ സമീപിക്കുന്നത് അതിലെ സങ്കീർണ്ണതകളെ മനസ്സിലാക്കാൻ നമ്മെ സഹായിക്കുന്നു.

അതുകൊണ്ട്, ഈ ലേഖനം മുന്നോട്ടുവെക്കുന്ന പ്രധാന വാദം ഇതാണ്:

“ജയിലുകൾ, പുറംലോകത്ത് മുസ്ലീങ്ങളെ ‘വെറും ജീവിതത്തിലേക്ക്’ (bare life) ഒതുക്കുന്ന വ്യവസ്ഥയെ പ്രതിഫലിപ്പിക്കുകയും ശക്തിപ്പെടുത്തുകയും ചെയ്യുന്നു. എന്നാൽ അതേസമയം തന്നെ, വ്യവസ്ഥാപിതമായ ദുർബലതകളെയും വിശ്വാസത്തെയും ആശ്രയിച്ച്, പരിമിതമായ രൂപത്തിലാണെങ്കിലും പ്രതിരോധത്തിനും ഒരു പുതിയ സമൂഹം കെട്ടിപ്പടുക്കുന്നതിനും തടവുകാർക്ക് സാധിക്കുന്ന ഇടങ്ങളായും അവ മാറുന്നു.”

എന്നാൽ, ജയിൽ ജീവിതങ്ങളെക്കുറിച്ചുള്ള മുഖ്യധാരാ ചിത്രീകരണങ്ങളിൽ (Mainstream Portrayals) പലപ്പോഴും ഈ സങ്കീർണ്ണമായ ആഖ്യാന തലം നഷ്ടപ്പെട്ടുപോകുന്നു. ഈ നഷ്ടത്തെ തിരിച്ചറിയാനും, ജയിലിനകത്തെ പ്രതിരോധത്തിന്റെ സൂക്ഷ്മ രാഷ്ട്രീയത്തെ മനസ്സിലാക്കാനും റാസിക് റഹീമിനെപ്പോലുള്ളവരുടെ അനുഭവക്കുറിപ്പുകളുടെയും, മറ്റു ജയിൽ ആഖ്യാനങ്ങളിലെ മുസ്ലീം ജീവിതങ്ങളുടെയും സൂക്ഷ്മവായന അനിവാര്യമായിത്തീരുന്നു.

‘ഗുപ്ത അല്ലാതാവുന്ന സുനിൽ കുമാർ’ : ജയിൽ ഒരു അശുദ്ധിയുടെ ഇടം

വെബ് സീരീസ് പരമ്പരയുടെ ഒരു പ്രധാന ഇതിവൃത്തം, സുനിലിനെപ്പോലുള്ള ജയിൽ ഉദ്യോഗസ്ഥർ അനുഭവിക്കുന്ന സാമൂഹികമായ ഭ്രഷ്ടും അതിന്റെ ഫലമായുണ്ടാകുന്ന സ്വത്വ പ്രതിസന്ധിയുമാണ്. പുറംലോകം ജയിലർമാരെ തടവുകാരുമായി തുലനം ചെയ്യുന്നുവെന്ന ആശയം, പുസ്തകത്തിലും വിവിധ പോലീസ് ഉദ്യോഗസ്ഥരുടെ അനുഭവങ്ങളിലൂടെ സിനിമയിലും ആവർത്തിച്ച് വരുന്ന ഒരു പ്രമേയമാണ്. ഈ സാമൂഹിക അവമതിയുടെ ആഴം വ്യക്തമാക്കുന്നത് അവരുടെ കുടുംബാംഗങ്ങളുടെ പ്രതികരണങ്ങളാണ്. തങ്ങളുടെ ഉദ്യോഗം ഒരു രഹസ്യമായി സൂക്ഷിക്കാൻ കുടുംബം തന്നെ ജയിലർമാരിൽ സമ്മർദ്ദം ചെലുത്തുന്നു, കാരണം, ഈ ജോലി തങ്ങളുടെ സാമൂഹിക നിലയെ കളങ്കപ്പെടുത്തുമെന്ന് അവർ ഭയപ്പെടുന്നു. സുനിൽ ‘ജയിലിൽ ജോലിചെയ്യുന്നു’ എന്ന കാരണത്താൽ സഹോദരന്റെ വിവാഹാലോചന മുടങ്ങുന്നതും, “കുറ്റവാളികളോടും കള്ളന്മാരോടും” ഒപ്പമാണ് ജീവിക്കുന്നത് എന്ന ധാരണയിൽ അദ്ദേഹത്തിന്റെ സ്വന്തം വിവാഹാലോചനകൾ നിരസിക്കപ്പെടുന്നതും ഈ സാമൂഹിക ബഹിഷ്കരണത്തിന്റെ മൂർത്തമായ ഉദാഹരണങ്ങളാണ്.

തന്മൂലം, പോലീസ് സേനയിലെ മറ്റുള്ളവരിൽ നിന്ന് വ്യത്യസ്തമായി പൂർണ്ണമായ അംഗീകാരം ലഭിക്കാത്ത ഒരു അന്യവൽക്കരിക്കപ്പെട്ട അവസ്ഥയെയാണ് ജയിലർ പ്രതിനിധീകരിക്കുന്നത്. ഈ അവസ്ഥയെ ‘ന ഘർ കാ, ന ഘാട്ട് കാ’ (അകത്തുമല്ല, പുറത്തുമല്ല) എന്ന പ്രയോഗത്തിലൂടെ പുസ്തകത്തിൽ ഉചിതമായി സംഗ്രഹിച്ചിരിക്കുന്നു. വിശാലമായ അർത്ഥത്തിൽ, ജയിലിന്റെ ഇടവും, ‘മനുഷ്യത്വം കുറഞ്ഞവരായി’ മുദ്രകുത്തപ്പെട്ട തടവുകാരുമായുള്ള നിരന്തര സമ്പർക്കവും, ജയിലിലെ പോലീസുകാരിൽ നിന്ന് അവരുടെ അധികാരത്തിന്റെ പരിവേഷം എടുത്തുമാറ്റുകയും അവരുടെ പദവിയെ ദുർബലമാക്കുകയും ചെയ്യുന്നുവെന്ന് വാദിക്കാം.

ജയിലർമാരുടെ ഈ സാമൂഹിക അധഃപതനത്തെ, ജാതീയമായ ശുദ്ധ-അശുദ്ധ സങ്കൽപ്പങ്ങളുമായി ബന്ധപ്പെടുത്തി മനസ്സിലാക്കാവുന്നതാണ്. ഡോ. റഈസ് മുഹമ്മദ് (രവിചന്ദ്രൻ ഭദ്രൻ) ഒരു അഭിമുഖത്തിൽ ഈ വിഷയം ചർച്ച ചെയ്യുന്നുണ്ട്. പരമ്പരാഗത ഇന്ത്യൻ വാസ്തുവിദ്യയിൽ, അശുദ്ധമായി കരുതപ്പെടുന്ന ശൗചാലയങ്ങൾ പ്രധാന കെട്ടിടത്തിൽ നിന്ന് മാറ്റി സ്ഥാപിക്കുന്നതിനെയും, പലപ്പോഴും ദളിതരായ ആളുകൾക്ക് പ്രത്യേക പ്രവേശന കവാടങ്ങൾ നൽകുന്നതിനെയും അദ്ദേഹം ഉദാഹരിക്കുന്നു. ഇത്തരം ഇടപരമായ വേർതിരിവുകളിലൂടെ വാസ്തുവിദ്യ തന്നെ ജാതി വിഭജനം ശാശ്വതമാക്കുന്നുവെന്ന് അദ്ദേഹം വാദിക്കുന്നു. ക്ഷേത്രങ്ങൾക്കുള്ളിൽ ശൗചാലയങ്ങളുടെ അഭാവം പോലും ഈ ശുദ്ധ-അശുദ്ധ സങ്കൽപ്പത്തിൽ നിന്നാണ് ഉണ്ടാകുന്നതെന്നും, ഈ ‘അശുദ്ധ’ ഇടങ്ങളുമായി ബന്ധപ്പെടുന്നവരിലേക്ക് ആ കളങ്കം വ്യാപിക്കുന്നുവെന്നും അദ്ദേഹം കൂട്ടിച്ചേർക്കുന്നു.

ജാതി ശ്രേണിയിൽ ശൗചാലയങ്ങളെപ്പോലെ പ്രത്യക്ഷത്തിൽ അശുദ്ധമായി തരം തിരിക്കുന്നില്ലെങ്കിലും, ജയിലുകളോടും അവിടെ ജോലി ചെയ്യുന്നവരോടുമുള്ള ഭ്രഷ്ട്  ഇതേ ജാതീയ ചട്ടക്കൂടിൽ ആഴത്തിൽ വേരൂന്നിയതാണ്. ഈ കളങ്കം എത്രത്തോളം ആഴത്തിലുള്ളതാണെന്നാൽ, പല ജയിലർമാരും അവിവാഹിതരായി തുടരുകയോ തടവുകാരെത്തന്നെ വിവാഹം കഴിക്കുകയോ ചെയ്യാറുണ്ടെന്ന് സുനിൽ ഗുപ്ത വിവരിക്കുന്നു. പരമ്പരയുടെ അവസാനത്തിൽ, ആശുപത്രിയിൽ നിന്ന് ഡിസ്ചാർജ് ചെയ്യപ്പെടുമ്പോൾ സുനിൽ കുമാർ എന്ന പേരിനൊപ്പം ‘ഗുപ്ത’ എന്ന് സ്വയം ചേർക്കുന്ന രംഗം ഇതിന്റെ ശക്തമായ പ്രതീകമാണ്. ജയിലുമായുള്ള ബന്ധത്തിലൂടെ ഒരു ഉയർന്നജാതിക്കാരന് തന്റെ ജാതി സ്വത്വം തന്നെ നഷ്ടപ്പെടുന്നതിനെ (de-guptized) ഇത് സൂചിപ്പിക്കുന്നു.

റാസിഖ് റഹീം തന്റെ പുസ്തകത്തിൽ ഈ ആശയം ഊട്ടിയുറപ്പിക്കുന്നു: “ജയിൽ തടവുകാർക്ക് മാത്രമല്ല, അതിന്റെ മതിലുകൾക്കുള്ളിലെ പോലീസുകാർക്കും ഉദ്യോഗസ്ഥർക്കും ഉൾപ്പെടെ എല്ലാവർക്കും ഒരു തടവറയാണ്”. പരമ്പരയിൽ മറ്റൊരു ജയിലറുടെ ഭാര്യ, “കുറ്റവാളികളെ കണ്ട് നമ്മുടെ കുട്ടി എന്ത് പഠിക്കും?” എന്ന് ചോദിച്ചുകൊണ്ട് ആ ജയിലിൽ വീണ്ടും ജീവിക്കാൻ താൽപ്പര്യമില്ലെന്ന് പറയുമ്പോൾ ഈ പ്രമേയം വീണ്ടും വ്യക്തമാകുന്നു. ‘പരിഷ്കൃത സമൂഹത്തിലേക്ക്’ രക്ഷപ്പെടാനുള്ള ആഗ്രഹം അവർ പ്രകടിപ്പിക്കുന്നു.

പോലീസ് സേനയിലെ ‘പരിഷ്കൃത’ മേഖലകളിൽ നിന്ന് ജയിലിന്റെ’അപരിഷ്കൃത’ മണ്ഡലത്തിലേക്ക് ഉദ്യോഗസ്ഥരെ സ്ഥലം മാറ്റുന്ന’ശിക്ഷാപരമായ സ്ഥലം മാറ്റങ്ങൾ’ നാം ഇപ്പോഴും കാണാറുണ്ടല്ലോ. സഞ്ജീവ് ഭട്ട്, ആർ.ബി. ശ്രീകുമാർ എന്നിവരുടെ അനുഭവങ്ങൾ ഇതിന് അടിവരയിടുന്നു. ഗുജറാത്തിലെ മുസ്ലീം വിരുദ്ധ വംശഹത്യയിലും ഹിരൺ പാണ്ഡ്യയുടെ കൊലപാതകത്തിലും നരേന്ദ്ര മോദിയുടെയും അമിത് ഷായുടെയും പങ്കിനെ ചോദ്യം ചെയ്തതിനെ തുടർന്ന് ഇവരെ ജയിൽ സൂപ്രണ്ടുമാരുടെ സ്ഥാനത്തേക്ക് “തരംതാഴ്ത്തുകയാണുണ്ടായത്.”

ഭരണകൂടത്തിന്റെ അധികാര ഘടനകളുമായി പൊരുത്തപ്പെടാത്ത ഉന്നത ഉദ്യോഗസ്ഥരെ, മുറിച്ചുമാറ്റേണ്ട അവയവമെന്നോണം ജയിലുകളിലേക്ക് പുനർനിയമിക്കുന്നത് ഒരുതരം നാടുകടത്തലാണ്. കലാപങ്ങൾക്കും ജാതി അതിക്രമങ്ങൾക്കും ശേഷം മുസ്ലീങ്ങളെയും ദളിതരെയും നഗരങ്ങളുടെ പ്രാന്തപ്രദേശങ്ങളിലേക്ക് നിർബന്ധിതമായി പാർശ്വവൽക്കരിക്കുന്ന അതേ ഇടപരമായ യുക്തി (spatial logic) തന്നെയാണ് ഇവിടെയും പ്രവർത്തിക്കുന്നത്. ഇന്ത്യയിലെ പ്രബലമായ ഈ ധാർമ്മിക കാഴ്ചപ്പാടിൽ, ജയിലുകൾ അന്തർലീനമായ അശുദ്ധി നിറഞ്ഞ ഇടങ്ങളായി കണക്കാക്കപ്പെടുന്നു. അവിടെ ജോലി ചെയ്യുന്നവരും സമാനമായി കളങ്കിതരായി മുദ്രകുത്തപ്പെടുന്നു. ശൗചാലയങ്ങൾ വൃത്തിയാക്കുന്നതു പോലുള്ള ജോലികളെ മലിനമായി കാണുന്ന ഹിന്ദു ജാതി വ്യവസ്ഥയുമായി ഈ കാഴ്ചപ്പാടിന് അടുത്ത ബന്ധമുണ്ട്.

എന്നിരുന്നാലും, ഇതേ അശുദ്ധിയുടെ പശ്ചാത്തലത്തിൽ, ‘ജയിൽ കാ ഖാന’ (ജയിലിലെ ഭക്ഷണം) എന്ന ആശയം കൗതുകകരമായ ഒരു വൈരുദ്ധ്യം സൃഷ്ടിക്കുന്നു. അശുദ്ധമെന്ന് കരുതപ്പെടുന്ന ഒരിടത്തുനിന്നുള്ള ഭക്ഷണം എങ്ങനെയാണ് ശുദ്ധീകരിക്കുന്ന ഒന്നായി മാറുന്നത്? ഈ വൈരുദ്ധ്യത്തിന് ഉത്തരം നൽകുന്നത് ‘ജയിൽ കാ ഖാന’ എന്ന സങ്കൽപ്പമാണ്.

പരമ്പരയിൽ, നായകൻ്റെ അമ്മായി ദുശ്ശകുനം ഒഴിവാക്കാനായി ‘ജയിൽ ഭക്ഷണം’ ആവശ്യപ്പെടുന്നുണ്ട്. സുഹൃത്തുക്കൾ, അഭിഭാഷകർ, ഹൈക്കോടതി ജഡ്ജിമാർ പോലും ഭാഗ്യം വരുമെന്ന പ്രതീക്ഷയിൽ തിഹാറിലെ ഭക്ഷണം ആവശ്യപ്പെടാറുണ്ടെന്ന് സുനിൽ ഗുപ്ത പുസ്തകത്തിൽ കുറിക്കുന്നു. ഭയവും തിരസ്കാരവും നിറഞ്ഞ ഒരിടത്തു നിന്നുള്ള ഭക്ഷണം അഭികാമ്യമായ ഒന്നായി മാറുന്നു. അശുദ്ധമെന്ന് കരുതുന്ന ഇടം ശുദ്ധീകരിക്കുന്ന ഫലമുള്ള മറ്റൊന്ന് സൃഷ്ടിക്കുന്ന ഒരുതരം ‘ജാതി മാന്ത്രികത’യാണിത്. ഇന്ത്യയിലെ ജയിൽ സംവിധാനത്തിനകത്തെ ജാതി അടിസ്ഥാനത്തിലുള്ള തൊഴിൽ വിഭജനം പരിശോധിക്കുമ്പോൾ ഈ പ്രതിഭാസം വ്യക്തമാകും.

മാധ്യമ പ്രവർത്തകയായ സുകന്യ ശാന്തയുടെ റിപ്പോർട്ടുകൾ പ്രകാരം, ജയിലിലെ ജോലികൾ കർശനമായി ജാതി അടിസ്ഥാനത്തിലാണ് വിഭജിച്ചിരിക്കുന്നത്. ദളിത് തടവുകാരെ തൂപ്പുവേല, ശൗചാലയം വൃത്തിയാക്കൽ, തോട്ടിപ്പണി എന്നിവയ്ക്ക് നിർബന്ധിതരാക്കുന്നു. മുമ്പ് ഇത്തരം ജോലികൾ ചെയ്തിട്ടില്ലാത്ത അജയ് എന്ന തടവുകാരനെ സെപ്റ്റിക് ടാങ്കിൽ ഇറങ്ങാൻ നിർബന്ധിച്ച സംഭവം ഇതിന് ഉദാഹരണമാണ്. എന്നാൽ, അടുക്കളയിലെയും പാചകത്തിലെയും ജോലികൾ ബ്രാഹ്മണർക്കാണ് നൽകുന്നത്; ബീഹാറിലെ സർക്കാർ അംഗീകൃത ജയിൽ മാന്വലുകൾ പ്രകാരം ഈ ജോലികൾ ‘എ ക്ലാസ് ബ്രാഹ്മണർക്ക്’ നൽകണമെന്ന് വ്യക്തമായി പറയുന്നു. നിലവിലുള്ള ഈ ജാതി ചലനാത്മകതയിലൂടെ തയ്യാറാക്കപ്പെടുന്ന ഭക്ഷണം ഒരുതരം ‘എ ക്ലാസ് ശുദ്ധി’ കൈവരിക്കുന്നു.

എന്നിരുന്നാലും, ഈ ശുദ്ധ-അശുദ്ധ ചട്ടക്കൂടിൽ നിന്ന് വ്യത്യസ്തമായ, മുസ്ലീം തടവനുഭവങ്ങളുടെ സവിശേഷമായ ഇടങ്ങളിലേക്കാണ് റാസിക് റഹീമിന്റെയും സുനിൽ ഗുപ്തയുടെയും ആഖ്യാനങ്ങൾ വെളിച്ചം വീശുന്നത്. ഇർഫാൻ അഹമ്മദിനെപ്പോലുള്ളർ വിശദീകരിക്കുന്ന, കാരുണ്യത്തിന്റെ ഇടമായി മാറുന്ന ജയിൽ; ആഗോള മുസ്ലീം തടവനുഭവങ്ങളിൽ പ്രതിഫലിക്കുന്ന, വിശ്വാസത്തിന്റെ ഇടമായി മാറുന്ന ജയിൽ; ഇവ രണ്ടും ചേർന്ന, പ്രതിരോധത്തിന്റെ ഇടമായി മാറുന്ന ജയിൽ എന്നിങ്ങനെ വിവിധതലങ്ങൾ ഈ കൃതികൾ നമുക്ക് മുന്നിൽ തുറന്നുകാട്ടുന്നു.

ജയിൽ എന്ന സഹാനുഭൂതിയുടെ ഇടം

മുസ്ലീം തടവനുഭവങ്ങളുടെ ഈ സവിശേഷതകളെ മനസ്സിലാക്കാൻ, ജയിലിന് പുറത്തുള്ള അവരുടെ സാമൂഹികാവസ്ഥയെക്കുറിച്ചുള്ള സൈദ്ധാന്തിക ചട്ടക്കൂട് പരിശോധിക്കേണ്ടതുണ്ട്. നരവംശശാസ്ത്രജ്ഞനായ ഇർഫാൻ അഹമ്മദ് ഉന്നയിച്ച ‘ഇന്ത്യയിലെ മുസ്ലീം ജീവിതം ഒരു വെറും ജീവിതം (bare life) ആയിക്കൊണ്ടിരിക്കുകയാണോ?’എന്ന ചോദ്യം ഇവിടെ പ്രസക്തമാണ്. ഒരു രാഷ്ട്രത്തിലെ അംഗമെന്ന നിലയിൽ വ്യക്തിക്ക് ചില ഉറപ്പുകളും അവകാശങ്ങളും നൽകുന്ന ഔദ്യോഗിക പദവിയാണ് പൗരത്വം. എന്നാൽ, യാതൊരു രാഷ്ട്രീയ ഏജൻസിയുമില്ലാത്ത, നിയമപരവും സാമൂഹികവുമായ സംരക്ഷണമില്ലാതെ കേവലം ജൈവികമായ അസ്തിത്വത്തിലേക്ക് ചുരുക്കപ്പെടുന്നതാണ് ‘വെറും ജീവിതം’.

രാജ്യത്ത് മുസ്ലീങ്ങൾക്കെതിരെ ഭരണകൂടവും അതിന്റെ സംവിധാനങ്ങളും ഹിന്ദുത്വ മിലീഷ്യകളും അഴിച്ചുവിടുന്ന വിവിധതരം അക്രമങ്ങളുടെ പശ്ചാത്തലത്തിലാണ് ഈ ചോദ്യം ഉയരുന്നത്, പ്രത്യേകിച്ച് മോദി ഭരണകൂടം അധികാരത്തിൽ വന്നതിന് ശേഷം. ഹിന്ദുക്കൾക്കുള്ളതുപോലെ, പൗരത്വത്തിൽ സ്വാഭാവിക അവകാശങ്ങളില്ലാത്ത രണ്ടാംതരം പൗരന്മാരായി മുസ്ലീങ്ങളെ മാറ്റാൻ ശ്രമങ്ങൾ നടന്നിട്ടുണ്ടെങ്കിലും, പൗരത്വ ഭേദഗതി നിയമം (സി.എ.എ) നടപ്പിലാക്കുന്നതുവരെ അത് നിയമ വിധേയമാക്കിയിരുന്നില്ല. ഭരണകൂടസംവിധാനങ്ങളുടെ പിന്തുണയോടെയുള്ള മുസ്ലീം വിരുദ്ധ കലാപങ്ങൾ, അറസ്റ്റ്, പീഡനം, ജുഡീഷ്യൽ കൊലപാതകങ്ങൾ, നിയമവിരുദ്ധ കൊലപാതകങ്ങൾ, ആൾക്കൂട്ട കൊലപാതകങ്ങൾ, ഒടുവിൽ സി.എ.എയിലൂടെ മതത്തിന്റെ അടിസ്ഥാനത്തിലുള്ള വിവേചനം നിയമ വിധേയമാക്കൽ എന്നിവയുൾപ്പെടെയുള്ള വിവിധ സംവിധാനങ്ങളിലൂടെയാണ് ഈ രണ്ടാം തരം പൗരന്മാരാക്കൽ സാധ്യമാക്കുന്നത്. ലിബറൽ ജനാധിപത്യത്തിന്റെ സംവിധാനങ്ങളിലൂടെത്തന്നെ ഒരു ഭൂരിപക്ഷ, തീവ്ര-ന്യൂനപക്ഷ വിരുദ്ധ പരമാധികാരം സ്ഥാപിക്കാനുള്ള ആത്യന്തിക ശ്രമങ്ങളെയാണ് ഇതെല്ലാം അടയാളപ്പെടുത്തുന്നത്.

ഈ ചരിത്ര പശ്ചാത്തലത്തിൽ സ്വാഭാവികമായും ഉയരുന്ന ചോദ്യങ്ങളുണ്ട്: ജയിലിനുള്ളിൽ മുസ്ലീങ്ങൾ അനുഭവിക്കുന്ന ജനാധിപത്യപരമോ രാഷ്ട്രീയമോ ആയ അവകാശങ്ങൾ എന്തെല്ലാമാണ്? വിശാലാർത്ഥത്തിൽ, എന്താണ് ജയിലിനുള്ളിലെ പൗരത്വം?

ഇർഫാൻ അഹമ്മദിനെപ്പോലുള്ള പണ്ഡിതരുടെ അഭിപ്രായത്തിൽ, ജയിലിലെ മുസ്ലീങ്ങൾ കേവലം സംഖ്യാപരമായ ഭൂരിപക്ഷ-ന്യൂനപക്ഷ സമവാക്യങ്ങളെ അതിലംഘിക്കുന്ന ഒരുതരം ജനാധിപത്യ ധാർമ്മികത അനുഭവിക്കുന്നുണ്ട്. വേദന, കഷ്ടപ്പാട്, ദുർബലത, പരിചരണം എന്നിവയുടെ പങ്കുവെക്കപ്പെട്ട അനുഭവങ്ങളിൽ നിന്നും ഉടലെടുക്കുന്ന, സഹാനുഭൂതിയിൽ അധിഷ്ഠിതമായ ഒരു ജനാധിപത്യമാണിത് (compassionate democracy). ഇത് ജയിലിന്റെ മതിലുകൾക്ക് പുറത്തുള്ള, പലപ്പോഴും ക്രൂരവും ശിക്ഷാർഹവുമായ പരമാധികാര രാഷ്ട്ര ജനാധിപത്യത്തിൽ നിന്ന് തികച്ചും വ്യത്യസ്തമാണ്. ഖയ്യൂം ഖാന്റെ ജയിൽ അനുഭവത്തെ ഉദ്ധരിച്ച് അഹമ്മദ് വിവരിക്കുന്നതുപോലെ, രക്തത്തിൽ കുളിച്ച് അബോധാവസ്ഥയിലാകുന്നതുവരെയുള്ള ചാട്ടവാറടി, ഇന്ത്യയിൽ പ്രത്യേകിച്ച് മുസ്ലീങ്ങൾക്കും ആദിവാസികൾക്കും മറ്റ് പാർശ്വവൽകൃത സമുദായങ്ങൾക്കും പോലീസ് കസ്റ്റഡിയിൽ ഒരു സാധാരണ സംഭവമാണ്.

ഈ ക്രൂരമായ അക്രമത്തിന്റെ പ്രാരംഭഘട്ടത്തെ അതിജീവിക്കുന്നവരാണ് ജയിലിലേക്ക് പ്രവേശിക്കുന്നത്. അതുകൊണ്ടുതന്നെ, ജയിലിനുള്ളിൽ തടവുകാർ പരസ്പരം വളർത്തിയെടുക്കുന്ന ഈ സഹാനുഭൂതി നിർണ്ണായകമായി മാറുന്നു; പുറംലോകത്തിൽ നിന്ന് വ്യത്യസ്തമായ ഒരു ജനാധിപത്യ ജീവിതത്തിന് അടിത്തറയിടുന്നത് അതാണ്.

ഈ സഹാനുഭൂതിയുടെ മിന്നലാട്ടങ്ങൾ അപ്രതീക്ഷിതമായ സാഹചര്യങ്ങളിലും കാണാൻ കഴിയും. ഉദാഹരണത്തിന്, അസീമാനന്ദയുടെ കുറ്റസമ്മതത്തിൽ ഇതിന്റെ പ്രതിഫലനമുണ്ട്. അദ്ദേഹം നേതൃത്വം നൽകിയ അഭിനവ് ഭാരത് എന്ന സംഘടന ആസൂത്രണം ചെയ്ത് നടപ്പിലാക്കിയ മക്കാ മസ്ജിദ് സ്ഫോടനത്തിന്റെ പേരിൽ തെറ്റായി തടവിലാക്കപ്പെടുകയും പീഡിപ്പിക്കപ്പെടുകയും ചെയ്ത ഒരു യുവ മുസ്ലീം തടവുകാരനെ അദ്ദേഹം ജയിലിൽ വെച്ച് കണ്ടുമുട്ടിയതിന് ശേഷമാണ് ഹിന്ദുത്വർ ഇന്ത്യയിൽ നടത്തിയ സ്ഫോടനങ്ങളുടെ ചുരുളഴിയുന്നത്.

തടവുകാർക്കിടയിൽ മാത്രമല്ല, ഒരു ജയിൽ ഉദ്യോഗസ്ഥനും തടവുകാരനും തമ്മിലുള്ള ബന്ധത്തിലും ഈ സഹാനുഭൂതിയുടെയും കാരുണ്യത്തിൻ്റെയും സങ്കീർണ്ണമായ ഭാവങ്ങൾ കാണാം. ജയിലറായ സുനിൽ ഗുപ്തയും ‘ബ്ലാക്ക് വാറണ്ടിലെ’ തടവുകാരും തമ്മിലുള്ള ബന്ധത്തിന് അടിവരയിടുന്നതും ഇതേ സഹാനുഭൂതിയാണ്.

പുസ്തകത്തിലെ ഏറ്റവും ഹൃദയസ്പർശിയായ ആഖ്യാനങ്ങളായി വേറിട്ടുനിൽക്കുന്നത് അഫ്സൽ ഗുരുവിൻ്റെയും മഖ്ബൂൽ ഭട്ടിൻ്റെയും കഥകളാണ്. അഫ്സൽ ഗുരുവിനെ തൂക്കിലേറ്റിയ ദിവസത്തെക്കുറിച്ചുള്ള സുനിൽ ഗുപ്തയുടെ വ്യക്തിപരമായ അനുഭവം ഈ വൈകാരിക ബന്ധത്തിൻ്റെ ആഴം വ്യക്തമാക്കുന്നു. അദ്ദേഹം എഴുതുന്നു:

“അന്ന് ഞാൻ വീട്ടിൽ പോയപ്പോൾ, ഞാൻ എപ്പോഴും പാലിച്ചിരുന്ന ഒരു നിയമം വലിച്ചെറിഞ്ഞു. അന്നത്തെ നടപടികൾ എനിക്ക് സ്വയം സൂക്ഷിക്കാൻ കഴിഞ്ഞില്ല, സംഭവിച്ചതെല്ലാം ഞാൻ എന്റെ കുടുംബത്തോട് പറഞ്ഞു. അവർ മാധ്യമങ്ങളിൽ അഫ്സലിന്റെ പേര് മാത്രമേ കേട്ടിരുന്നുള്ളൂ, ഞങ്ങൾ അവന്റെ തൂക്കിക്കൊല്ലലിനായി തയ്യാറെടുക്കുകയായിരുന്നുവെന്നും ഞാൻ അവന്റെ വധശിക്ഷയിൽ സന്നിഹിതനാകുമെന്നും അവർക്കറിയില്ലായിരുന്നു. ഞാൻ അവരോട് അഫ്സലിന്റെ അവസാന മണിക്കൂറുകളെക്കുറിച്ച് പറഞ്ഞപ്പോൾ, ഒരുപക്ഷേ ഞാൻ അവരുമായി ശരിക്കും പങ്കുവെച്ച ഒരേയൊരു തൂക്കിക്കൊല്ലൽ, ഞങ്ങൾ എല്ലാവരും ഒരുമിച്ച് കരഞ്ഞു. ഞാൻ എന്റെ പങ്കിനെക്കുറിച്ചും, അവൻ പാടിയ പാട്ടിനെക്കുറിച്ചും, അവൻ ഉപേക്ഷിച്ചുപോയ കുറിപ്പിനെക്കുറിച്ചും അവരോട് പറഞ്ഞു.

ഇതാദ്യമായാണ് ഞാൻ തകർന്ന് കരഞ്ഞത്. ഞാൻ അഫ്സലിനെക്കുറിച്ച് ഒരുപാട് ചിന്തിക്കാറുണ്ട്, യൂട്യൂബിൽ ആ പാട്ട് അനന്തമായി കേട്ടിട്ടുണ്ടാകണം. അവനെക്കുറിച്ച് പരാമർശിക്കുന്ന ആരെയും ‘ദേശവിരുദ്ധൻ’ എന്ന് വിളിക്കുമെന്ന് എനിക്കറിയാം, പക്ഷേ അവൻ ഒരു നല്ല മനുഷ്യനായിരുന്നുവെന്ന് ഞാൻ കരുതുന്നു, പീപ്പിൾസ് യൂണിയൻ ഓഫ് സിവിൽ ലിബർട്ടീസ് എന്ന എൻ.ജി.ഒ.യുമായി പ്രവർത്തിക്കാൻ അവൻ ആഗ്രഹിച്ചു. മനുഷ്യരാശിയെ സേവിക്കാനും തന്റെ ജനങ്ങൾ സമാധാനപരമായി ജീവിക്കാനും മാത്രമാണ് അവൻ ആഗ്രഹിച്ചത്.”

അഫ്സൽ ഗുരുവിന്റേതിന് സമാനമായി ശക്തമാണ് മഖ്ബൂൽ ഭട്ടിന്റെ കഥയും. തിഹാർ ജയിലിൽ അദ്ദേഹം കൊണ്ടുവന്ന പരിഷ്കാരങ്ങളെക്കുറിച്ച് സുനിൽ ഗുപ്ത വിശദീകരിക്കുന്നുണ്ട്: തിരുത്തൽ കേന്ദ്രങ്ങളിൽ മതഗ്രന്ഥങ്ങൾ സ്ഥാപിച്ചത്, തടവുകാർക്ക് എഴുതാനും വായിക്കാനുമുള്ള സാമഗ്രികൾ ലഭ്യമാക്കിയത്, തുടങ്ങി ഇന്ന് ഇന്ത്യയിലുടനീളമുള്ള തടവുകാർക്ക് പ്രയോജനപ്പെടുന്ന പല മാറ്റങ്ങളും മഖ്ബൂൽ ഭട്ടിന്റെ പോരാട്ട ഫലമായിരുന്നു. പുറംലോകം ഭീകരവാദിയായി മുദ്രകുത്തിയപ്പോഴും, തിഹാറിനകത്ത് അദ്ദേഹം ‘ദൈവത്തിന്റെ മനുഷ്യൻ’ ആയിരുന്നുവെന്ന് രചയിതാവ്  സാക്ഷ്യപ്പെടുത്തുന്നു. മറ്റൊരു തടവുകാരന്റെ കൊലപാതകത്തിന് കാരണം മഖ്ബൂലിന്റെ പ്രേതമാണെന്ന് വരുത്തിത്തീർക്കാൻ ശ്രമിച്ചപ്പോൾ,’മഖ്ബൂൽ ഭട്ടിന്റെ പ്രേതത്തിന് പോലും ആരെയും ഉപദ്രവിക്കാൻ കഴിയില്ലെന്ന്’ തിഹാറിലെ എല്ലാവർക്കും അറിയാമായിരുന്നതിനാൽ ആ വാദം തള്ളിക്കളഞ്ഞ സംഭവം അദ്ദേഹത്തിന്റെ സ്വീകാര്യതയ്ക്ക് ഉദാഹരണമാണ്.

എന്നാൽ, പുസ്തകത്തിലെ ഈ ശക്തമായ ചിത്രീകരണം, ‘ബ്ലാക്ക് വാറണ്ട്’ പരമ്പരയിൽ ഒന്നുകിൽ പൂർണ്ണമായി ഒഴിവാക്കപ്പെടുകയോ അല്ലെങ്കിൽ ദുർബലപ്പെടുത്തുകയോ ചെയ്തിട്ടുണ്ട്. പുസ്തകത്തിൽ, താൻ കൊണ്ടുവന്ന പരിഷ്കാരങ്ങളിലൂടെയും തടവുകാരുടെ സ്വപ്നങ്ങളിൽ പ്രതീക്ഷ നൽകി പ്രത്യക്ഷപ്പെട്ടും ജീവിക്കുന്ന ഒരു അനശ്വര രൂപമായാണ് മഖ്ബൂലിനെ അവതരിപ്പിക്കുന്നത്. ഇതിന് വിപരീതമായി, ഓരോ രംഗത്തിന് ശേഷവും അപ്രത്യക്ഷനാകുന്ന, ഓരോ പ്രത്യക്ഷപ്പെടലിലും മരിക്കുന്ന ഒരാളായാണ് പരമ്പര മഖ്ബൂലിനെ ചിത്രീകരിക്കുന്നത്. അദ്ദേഹത്തിന്റെ അന്തിമമായ ‘മരണം’ സായ്നി സാഹിബ് എന്ന മറ്റൊരു തടവുകാരന്റെ ആത്മഹത്യയുമായി ചേർത്തുവെച്ചാണ് അവതരിപ്പിക്കുന്നത്. ഇത് പ്രേക്ഷകരുടെ വൈകാരികമായ സഹാനുഭൂതി മഖ്ബൂലിൽ നിന്ന് സായ്നിയിലേക്ക് മാറ്റുന്നു.

ഭരണകൂടത്തിന്റെ പ്രതിനിധിയും ‘ദേശവിരുദ്ധൻ’ എന്ന് മുദ്രകുത്തപ്പെട്ടവനും തമ്മിൽ സംഭാഷണം സാധ്യമാക്കുന്ന ആ ‘സഹാനുഭൂതി’ ദൃശ്യാവിഷ്കാരത്തിൽ നഷ്ടപ്പെടുന്നു. പുസ്തകത്തിന്റെ രാഷ്ട്രീയ പശ്ചാത്തലം ഒഴിവാക്കി, മഖ്ബൂലിനെ ഒരു കാമിയോ കഥാപാത്രമായി ചുരുക്കുകയും, അഫ്സൽ ഗുരുവിനെ പൂർണ്ണമായി ഒഴിവാക്കുകയും ചെയ്തതോടെ ഈ ആഖ്യാനപരമായ മായ്ക്കൽ കൂടുതൽ ശക്തമാകുന്നു.

തിഹാറിലെ ജയിൽ ജനസംഖ്യയുടെ 25% മുസ്ലീങ്ങളാണെന്ന് രചയിതാവ് തന്നെ കുറിച്ചിട്ടും, എന്തുകൊണ്ടാണ് ‘ബ്ലാക്ക് വാറണ്ട്’ പരമ്പരയിൽ മുസ്ലീം ആഖ്യാനങ്ങൾ ഇല്ലാതെ പോകുന്നത് എന്നത് ഒരു പ്രധാന ചോദ്യമാണ്. മഖ്ബൂലിന്റെ ഖബറടക്കവുമായി ബന്ധപ്പെട്ട കാമിയോ പോലുള്ള സാന്നിധ്യത്തിനപ്പുറം മുസ്ലീം അനുഭവങ്ങൾ ചിത്രീകരിക്കപ്പെടുന്നില്ല. സിനിമയിൽ നിന്ന് ഇത്രയും പ്രധാനപ്പെട്ട ഒരു ഭാഗം ഒഴിവാക്കിയതിന്റെ ഒരുകാരണം, “അവനെ (അഫ്സലിനെ) കുറിച്ച് പരാമർശിക്കുന്ന ആരെയും’ദേശവിരുദ്ധൻ’ എന്ന് വിളിക്കുമെന്ന് എനിക്കറിയാം” എന്ന് സുനിൽ ഗുപ്ത തന്നെ പുസ്തകത്തിൽ സൂചിപ്പിച്ചതിലാവാം. എന്നിട്ടും, ‘ദേശവിരുദ്ധൻ’ എന്ന് മുദ്രകുത്തപ്പെടുമെന്ന ഭയം വകവയ്ക്കാതെ രചയിതാവ് സംസാരിക്കുന്നത് ജയിലിന്റെ തനതായ ഇടത്തിൽ രൂപപ്പെട്ട സഹാനുഭൂതിയിൽ നിന്നും കാരുണ്യത്തിൽ നിന്നുമാണ്. ഒരുപക്ഷേ, സിനിമയുടെ തലത്തിലേക്ക് എത്തുമ്പോൾ സംവിധായകന് നഷ്ടപ്പെട്ടുപോയതും ഈ അനുഭവപരമായ ആഴമായിരിക്കാം.

മറുവശത്ത്, കഴിഞ്ഞ ദശാബ്ദത്തിൽ ഇന്ത്യൻ OTT പ്ലാറ്റ്‌ഫോമുകളിൽ വ്യാപകമായ തീവ്ര ദേശീയതയുടെയും ജിങ്കോയിസത്തിന്റെയും പാതയിൽനിന്ന് വിട്ടുനിന്നതിന് സംവിധായകനെ അഭിനന്ദിക്കാവുന്നതാണ്. ഒരേപോലെയുള്ള ‘യൂണിഫോം’ തംബ്നെയിലുകൾ കണ്ട് നിഷ്പക്ഷനായ ഒരുകാഴ്ചക്കാരൻ മടുത്തിരിക്കുന്ന ഒരു കാലഘട്ടത്തിൽ ഇത് ശ്രദ്ധേയമാണ്. ഇന്നത്തെ ഇന്ത്യയിൽ “സമൂഹത്തിന്റെ കൂട്ടായ (ദൃശ്യ) ബോധത്തിന്റെ സംതൃപ്തിക്ക്” (to satisfy the consciousness of the public) അഫ്സലും മഖ്ബൂലും ഏറ്റവും ആകർഷകമായ പ്രലോഭനമാകുമായിരുന്നു എന്ന വസ്തുത ഉണ്ടായിരുന്നിട്ടും, അദ്ദേഹം ആ വഴി തിരഞ്ഞെടുത്തില്ല.

എന്നിരുന്നാലും, ജയിലിനുള്ളിൽ മുസ്ലീം സമുദായം ഒരുപക്ഷേ നേടിയെടുക്കുന്ന ‘പൗരത്വ’ത്തെ വിശദീകരിക്കാൻ, ‘സഹാനുഭൂതിയിൽ അധിഷ്ഠിതമായ ജനാധിപത്യം’ എന്ന ആശയം മാത്രം പര്യാപ്തമാണോ എന്ന ചോദ്യം ഗൗരവമായ പരിഗണന അർഹിക്കുന്നു. ജയിലിനുള്ളിൽ പ്രയോഗിക്കുകയും നേടിയെടുക്കുകയും ചെയ്യുന്ന ജനാധിപത്യ ശക്തിയെ, പുറംലോകത്തെ പ്രവർത്തന രീതികളിൽ നിന്ന് വിഭിന്നമായി, ഇന്ത്യയിലെ ജാതിശ്രേണിയുടെ വിശാലമായ വ്യവസ്ഥാപിത ചട്ടക്കൂടിനുള്ളിൽ നിന്നുകൊണ്ട് മനസ്സിലാക്കേണ്ടതുണ്ട്. ഇതിന്, ഭരണകൂട അധികാരത്തെയും ആ ഘടനയ്ക്കുള്ളിലെ ജയിലിന്റെ പങ്കിനെയും സമഗ്രമായി പുനർവിചിന്തനം ചെയ്യേണ്ടതുണ്ട്—പുസ്തകത്തിലും സിനിമയിലും ഒരുപോലെ വ്യക്തമാക്കുന്ന ഒരു വശമാണിത്.

(തുടരും)